چشمه زمزم جوشیده از منبع فیض ربوبی است و به این جهت بر آبهای دیگر دنیا برتری دارد. چنانکه امیرمؤمنان علیه السلام فرمود:

«ماءُ زَمْزَم خَیْر ماءٍ عَلی وَجْهِ اْلأَرْض»

در منابع روایی شیعه و سنّی، روایات فراوانی آمده که از آثار و برکات زمزم و شفابخشیِ آن می گویند: در اینجا برخی از آن روایات را می آوریم:

1 ـ امام صادق علیه السلام از پیامبر صلی الله علیه و آله نقل کرده که فرمود:

«ماءُ زَمْزَم شِفاءٌ لِما شَرِبَ لَه»؛ «آب زمزم شفا برای هر چیزی است که به خاطر آن بنوشند.»

و در روایت دیگر آمده: «ماءُ زَمْزَم شفاء لمن استعمل»؛ «آب زمزم شفابخش کسی است که از آن بنوشد.»

و نیز امام صادق علیه السلام می فرماید: «ماءُ زَمْزَم شِفاءٌ مِنْ کُلِّ داءٍ»، (وأظنّه قال): کائنا ما کان»؛ «آب زمزم شفای هر بیماری است، (راوی گوید به گمانم فرمود:) هر آنچه باشد.»

و از کتاب فقه الرضا علیه السلام نقل شده است که: «ماء زمزم شفاء مِن کُلِّ داءٍ وَسُقْم وَأمانٌ مِنْ کُلِّ خَوفٍ وَحُزْن»؛«آب زمزم شفای هر درد و بیماری و امان بخشِ از هر ترس و اندوهی است.»

از این رو در روایات ما توصیه شده است هر گاه آب زمزم می نوشید، دعای مخصوص را بخوانید: معاویة بن عمار از امام صادق علیه السلام نقل می کند که فرمود: «چون از دو رکعت نماز طواف فراغت یافتی نزدیک حجرالأسود برو و آن را بنوش و بدان اشاره کن که از این ناگزیری و سپس فرمود: اگر می توانی پیش از آنکه به صفا بروی، از آب زمزم بیاشام و هنگام نوشیدن آن بگو: «اَللّهُمَّ اجْعَلْهُ عِلْما نافِعا وَرِزْقا واسِعا وَ شِفاءا مِنْ کُلِّ داءٍ وسُقمْ»؛ «بار خدایا! آن را علم سودمند و رزق فراوان و شفای هر درد و بیماری قرار ده .»

و نیز حضرت صادق علیه السلام توصیه کرد: از آب زمزم بنوشید و بر سر وپشت و شکم خود بریزید و آن دعا را بخوانید؛ زیرا نقل شده که وقتی پیامبر خدا صلی الله علیه و آله به زمزم نظر می کردند، می فرمودند: «اگر برای امّت من موجب مشقّت نمی شد، یک یا دو دلو بزرگ از آن می کشیدم.»

و از سخنان امیر مؤمنان علیه السلام است که:

«الاطّلاع فی بئر زمزم یذهب الداء فاشربوا من مائها ممّا یلی الرکن الذی فیه الحجر الأسود..»

«نگریستن به چاه زمزم درد را از میان می برد. پس، از آن آب بنوشید از آنسویی که به طرف رکن حجرالأسود است...»

دعوات راوندی از ابن عباس چنین آورده است:

«خداوند آبهای خوشگوار را قبل از روز قیامت بالا می برد مگر زمزم را. آب زمزم تب و سردرد را بهبود می بخشد و نگریستن به آن، چشم را شفاف می کند و هر کس آن را به قصد شفا بنوشد خدایش شفا دهد و هر کس برای رفع گرسنگی بنوشد خدایش سیر گرداند.»

افزون بر گفتار پیشوایان اسلام، سیره عملی آنان نیز، چنانکه ملاحظه کردیم، نوشیدن از آب زمزم، متبرّک شدن و بر بدن پاشیدن بوده است.

علی بن مهزیار گوید: ابوجعفر ثانی (امام محمّد تقی علیه السلام ) را دیدم که در شب زیارت (شب یازدهم ذی حجّه) طواف نساء گزاردند و پشت مقام ابراهیم نماز خواندند. سپس داخل زمزم شده، با دست خود از دلوی که به طرف حجرالأسود بود، آب برداشتند و نوشیدند و بر قسمتی از بدن خود پاشیدند و سپس دو بار دیگر به زمزم رفتند.

علی بن مهزیار می افزاید: برخی از یاران ما به من خبر دادند در سال بعد نیز امام را دیدند که همین گونه عمل کرد.

شیخ صدوق گوید: در روایات آمده است که هر کس از آب زمزم بنوشد شفا یابد. عارضه بیماری اش برطرف گردد و زمانی که پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه بودند می خواستند که از آب زمزم برای حضرتش هدیه آورند

برکات و آثار معنوی زمزم

در برخی روایات از تأثیرات معنوی آب زمزم و رابطه آن با ایمان و اخلاص سخن به میان آمده است؛ چنانکه از دعای مأثور هنگام آشامیدن استفاده می شود: «أللّهمَّ اجْعَلْهُ عِلْما نافِعا...» و نیز عموم: «شفاءٌ مِنْ کلّ داءٍ وَ سُقْمٍ» و امثال آن.

علاوه بر اینها، روایات دیگری نیز با صراحت بیشتر در این خصوص سخن گفته است. فاکهی از پیامبر صلی الله علیه و آله آورده که فرمود:

«النظر الی زمزم عبادة وهی تحطّ الخطایا»؛ «نگاه کردن به زمزم عبادت است و گناهان را محو می کند.»

البته اینگونه روایات، مطلق نیست بلکه شرایط خاص خود را دارد؛ همانگونه که در احادیث آمده، نظر کردن به کعبه عبادت است. بدیهی است این برای کسانی است که با ایمان و خلوص و عمل صالح به کعبه یا زمزم یا سایر شعائر و مشاعر بنگرند و از آن بهره معنوی گیرند.

و نیز یاقوت حموی از ابن عباس و او از سخن رسول خدا صلی الله علیه و آله آورده که فرمود:

«التضلّع فی ماء زمزم برائة من النفاق و ماء زمزم لما شرب له».

«نشانه ای که ما را از منافقان جدا می کند این است که آنان از آب زمزم سیر نمی نوشند.»

هدیه آوردن آب زمزم

با توجّه به آثار و برکات زمزم است که در روایات به آوردن و هدیه دادنِ آن توصیه شده و از سیره نبوی برای آن شاهد آورده اند. در این باره از کتاب های شیعه و سنی می توان شواهدی آورد. بنا به نقل علاّمه مجلسی در بحار الأنوار، امام صادق علیه السلام از پدر گرامی خود حضرت باقرالعلوم علیه السلام نقل کرده هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله در مدینه بودند، می خواستند که برای حضرتش آب زمزم هدیه بیاورند؛ «أبیعبداللّه عن أبیه انّ النّبی یستهدی ماء زمزم و هو بِالمَدینة».

فاکهی نیز در اخبار مکّه آورده است که: «پیامبر خدا پیکی نزد سهیل بن عمرو فرستادند و از او خواستند که آب زمزم را برای ایشان بفرستد و او بر یک یا دو شتر آب کش ظرف های آب حمل نمود و برای آن حضرت فرستاد.»

حکیم ترمذی در این باره سخنی دارد که خلاصه آن چنین است: «اگر آب زمزم را برای رفع گرسنگی و تشنگی، شفای بیماری، سوء خلق، تنگی سینه، تاریکی دل، بی نیازی نفس، حوائج دیگر، رفع گرفتاری و ناملایمات و جلب نصرت الهی و یا هر یک از ابواب خیر و صلاح بنوشند، به خواسته های خود برسند؛ چرا که خداوند آب زمزم را از بهشت خود به عنوان فریاد رسی (برای هاجر و اسماعیل) فرستاده است.»⁽³⁰⁾

سنّت تبرّک و استشفا به زمزم در سیره مسلمانان

با توجّه بدانچه گذشت، سیره مسلمانان و زائران بیت اللّه این بوده که از آب زمزم بنوشند و بر بدن بپاشند و بدان تبرّک جویند و استشفا نمایند و این سنّت در میان مسلمانانِ هر عصر استمرار داشته و اکنون نیز ادامه دارد. زائری نیست که به مسجدالحرام بیاید و از زمزم ننوشد و کمتر کسی است که از حجّ بر گردد و آب زمزم سوغات نیاورد.

آثار این تبرک و استشفا، هنوز هم نقل مجالس و نقل کتاب ها و مورد توجّه بزرگان بوده است و مؤلفان نیز به بیان مواردی از آن پرداخته اند. یکی از نویسندگان در کتاب خود موسوم به «معجزات الشفاء بماء زمزم» به بیان مواردی پرداخته که بیمارانی چند به برکت زمزم از بیماری های صعب العلاج شفا یافته اند و آنگاه به تحلیل این مطلب پرداخته ومی افزاید: نباید اینگونه موارد را از دید علمی رد کرد؛ زیرا خداوندی که در داروها شفا قرار داده، همو قادر است در آب زمزم اثر شفابخش قرار دهد